Liberalizm, azadlığı ilk siyasi dəyər olaraq ələ alan bir ideologiya, siyasət ənənəsi və düşüncə axınıdır. Ümumi mənada liberalizm, fərdlərin ifadə azadlığına sahib olduğu, din, dövlət və bəzən təşkilatların gücünün məhdudlaşdırıldırıldığı, düşüncənin sərbəst bir şəkildə dolaşdığı, xüsusi təşəbbüsə imkan təmin edən bir sərbəst bazar iqtisadiyyatının olduğu, hüququn üstünlüyünü etibarlı edən şəffaf bir dövlət modeli və ictimai həyat nizamının formasıdır. Liberal demokratiya olaraq adlandırılan bu dövlət nizamı, açıq və ədalətli bir seçki sistemi ilə birlikdə bütün vətəndaşların qanun qarşısında bərabər olduğu və fürsət bərabərliyinə sahib olduğu bir sistem olaraq modelləşir.

Kralların təbii rəhbərlik haqqı, varislik sistemi, dövlət dini kimi köhnə dövlət nəzəriyyəsini meydana gətirən bir çox təməl qəbula liberalizm qarşı çıxar. Bütün liberallar fərdin yaşam haqqı, azadlığı və mülkiyyət haqqı kimi təməl insan haqqlarını qəbul edir və dəstəkləyir. Bununla birlikdə bir çox ölkədə müasir liberalizm, ictimai rifahın təmin edilməsi baxımından, dövlətin fərd azadlığı üzərində minimal bir məhdudlaşdırıcı gücü olmasını müdafiə edərək klassik liberalizmdən ayrılar.

Liberalizmin kökləri qərb işıqlanma müddətinə söykənsə də, bu gün üçün termin sağdan sola siyasi təməlin fərqli nöqtələrini əhatə edən, azadlıq əsaslı bir düşüncə xəttini dəstəkləyir.

Etimologiyası və tarixi.

Liberal sözü Latınca liberdən (azad) törəmişdir. Livyin (Titus Livius) “History of Rome from Its Foundation” əsərində aşağı təbəqə ilə aristokatlar arasında keçən azadlıq mübarizəsi izah edir. Orta çağın dəyişən mühitində yuxuda olan bu mübarizə azad şəhər dövlətlərini müdafiə edənlər və papa tərəfdarları arasında İtalyan intibah müddətində təkrar başladı. Niccolò Machiavelli, Discourses on Livy əsərində respublikanın təməllərini atdı. İngilis John Locke və Fransız intibah dövrünün digər mütəfəkkirləri bu mübarizəni insan haqqları təməlində ələ aldılar.

Türk leksik luğətində Liberal sözünün Fransızca libéral ‘dan gəldiyi və bu mənaları verdiyi yazılmışdır:

* Azadlıq və sərbəstliklə əlaqədar.
* Sərbəst iqtisadiyyatdan yana olan (kimsə, partiya vs).
* (məcaz) Xoşgörülü.

18. əsr sonlarından etibarən liberalizm inkişaf etmiş ölkələr üçün əsas ideologiya axınlarından biri halına gəldi.
Liberalizmdə meyllər.

Yuxarıda izah edilən təməl çərçivə daxilində olmaqla birlikdə, liberalizm içində dərin qarşıdurmalar və əleyhdarlıqlar olan bir sistemdir. Bu qarışıqlıqlar klassik liberalizm xaricində fərqli meyllər meydana gəlməsini təmin etdi. Bir çox müzakirədə əleyhdar tərəflər fərqli anlayışlar üçün eyni sözü, bəzən də eyni anlayış üçün fərqli sözləri istifadə edərlər.

Liberalizmdə meyllər.

Yuxarıda izah edilən təməl çərçivə daxilində olmaqla birlikdə, liberalizm içində dərin qarşıdurmalar və əleyhdarlıqlar olan bir sistemdir. Bu qarışıqlıqlar klassik liberalizm xaricində fərqli meyllər meydana gəlməsini təmin etdi. Bir çox müzakirədə əleyhdar tərəflər fərqli anlayışlar üçün eyni sözü, bəzən də eyni anlayış üçün fərqli sözləri istifadə edərlər.

* siyasi liberalizm liberal demokratiya tərəfdarlığı
* mədəni liberalizm fərdi haqq və azadlıqların kimi dövlətsəl və ya dini səbəblər üzündən məhdudlaşdırılması əleyhdarlığı
* iqtisadi liberalizm dövlət mülkiyyətinə qarşı xüsusi mülkiyyət haqqı tərəfdarlığı
* ictimai liberalizm fürsət bərabərsizliyinə qarşı olaraq bərabərlik tərəfdarlığı
* Mühafizəkar liberalizm Fərdi azadlıq, sərbəst iqtisadiyyat təşəbbüskarlığı, düşüncə və din və vicdan azadlığını xalqın ənənəvi ,mədəni quruluşu nəzərə alan sağçı ideologiya azadlığıdır.

Siyasi və mədəni liberalizm özünü liberal olaraq təyin edən insanların çoxu tərəfindən bənzər bir şəkildə qəbul edilib mənimsənər, lakin iqtisadi və ictimai liberalizm mövzusunda geniş fikir ayrılıqları və anlaşılmazlıqlar mövcuddur.

Təməl Prinsipləri.

Fərdilik: Fərdi əsas götürüb onu bütün digər təşkilatlardan üstün tutan görüşdür. Yəni fərd müştərək olan cəmiyyət, dövlət kimi təşkilatlardan əvvəl gəlir. Hərəkət nöqtəsi müqəddəs qəbul edilən fərddir. İqtisadi həyata da bu anlayış əks olunar. Bütün ictimai təşkilatların qarşısında fərd vardır.

Şüurluluq hipotezi: Fərdin məqsədlərinə çata bilməsi üçün istifadə edəcəyi yolları özündən daha yaxşı kimsənin bilməyəcəyi düşüncəsidir. Bir liberal üçün hər kəs öz məqsədləri istiqamətində şüurlu davrana bilmə bacarığına malikdir və öz xoşbəxtliyini necə təmin edə biləcəyini başqalarından yaxşı bilər. Hər fərdi seçki bu hipotezdən ötəri şüurlu qəbul edilir və bundan ötəri də toxunulmaz xüsusiyyət qazanar.

Azadlıq: Liberalizmin ən əsaslı nöqtələrindəndir. Fərdin azad olması, istədiyini təzyiqə məruz qalmadan etməsidir. Amma bu vəziyyət pür azadlığa da çevrilə bilər. Bu tərz azadlıq mənfi bir nöqtəyə yönəlmişdir. Liberalizmdə bu cür pür azadlıq qəbul edilməməkdədir. Yəni bir fərdin digərlərinin azadlığını məhdudlaşdırmaması lazımdır. Libertaryenler isə işdə bu mənfi, pür azadlığı istəyirlər.

Təbii Nizam: “Buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər!” fəlsəfəsidir. Dünya öz özünə gedər. Buraxın etsinlər; dövlətin hər hansı bir malın istehsalını hər hansı bir səbəblə qadağan etməməsi lazım olduğu düşüncəsidir. Buraxın keçsinlər isə; dövlətin mal və sərmayə dövranını hər hansı bir səbəblə gömrük kimi tədbirlərlə məhdudlaşdırmaması lazımlılığıdır. Buraxın keçsinlər fəlsəfəsi həm istehsalçı həm də istehlakçı baxımından əhəmiyyətlidir. İstehsalçı daha çox pul qazanarkən istehlakçı da daha ucuza mal tapar.

Bazar İqtisadiyyatı: Mal və xidmət qiymətinin bazarda təyin olunduğu iqtisadiyyat sistemidir.

Məhdud Məsul Dövlət: İqtisadiyyata dövlət müdaxiləsi yoxsa fərdlər istədikləri mal və xidmətləri çıxarırlarsa məhdud məsul dövlət vardır. Dövlət ancaq iç təhlükəsizlik, xarici təhlükəsizlik, ədalət, təhsil, sağlamlıq və alt quruluş xidmətlərini görməlidir.

Bir ideologiya olaraq liberalizmin mənbələri, kilsənin nüfuzuna qarşı çıxan İntibah humanizminə və Xalqın öz kralını seçməyə istiqamətli tələblərdə tapıldığı, xalq suverenliyini anlayışının əhəmiyyətli yapıtaşlarından olan 1688 İngilis inqilabına uzanar. Ancaq gerçək mənada “liberal” olaraq təyin oluna bilər hərəkətlər İşıqlanma çağı sonrası, xüsusilə İngilis Whig partiyası, Fransız islahatı və Amerikanın müstəqilliyinə istiqamətli mübarizənin başlanğıcına uzanar. Bu axınlar mütləq monarxiya, merkantilizm, müxtəlif dini ortodoksluq və klerikalizm hakimiyyətinə qarşı çıxmışlar. Ayrıca bu axınlar ilk dəfə hüquq zəmanəti altındakı fərdi haqqları anlayışını meydana gətirdilər, və xalqın seçilmiş nümayəndələr vasitəsi ilə öz özünü idarə etməsinin əhəmiyyətini vurğuladılar.