Polyaklar üçün Yalta, «xəyanət» deməkdir. Onların əksəriyyəti İkinci Dünya Müharibəsinin sonunu - alman işğalından qurtulub, Sovet əsarətinə keçmək sayırdı. Polyaklar Şərqi Avropanın başqa xalqlarından fərqlənirdilər.

Milyonlarla vətəndaşı almanlar, Sovetlər tərəfindən qırılmış Polşa öz xalqının «homo sovieticus»a çevrilməsinə müqavimət göstərirdi.  Sovet rejiminin silahları, işgəncə və həbsləri onların müqavimət ruhunu sındıra bilmirdi. Kəndlilər kolxozlaşmaya keçməyə imkan yaratmırdılar, fəhlələr isə qiyam qaldırırdılar..

Ziyalı və tələbələr söz azadlığı, vətəndaş haqları uğrunda mübarizədə işdən qovulur, mətbuata çıxa bilmir, bir çox hallarda isə həbsxanaya atılırdılar. Kommunist dövrünün xarakterik cəhəti uyğunlaşma ilə qiyamın qovuşmasıydı - o bəzilərini passiv müqavimətə, başqalarını isə açıq qiyama sürükləyirdi. Fəhlə nümayişləri qanla boğulandan, 1956-cı ildə müəyyən firavanlıq ümidləri puça çıxandan sonra bir neçə vaxt ölkədə nisbi ictimai sabitlik hökm sürdü. 1976-cı ilə qədər müxtəlif sosial qruplar ayrı-ayrılıqda qiyam qaldırırdı. Fəhlələr və ziyalılır arasında anlaşılmazlıqlar baş verirdi. Fəhlələr qiyama qalxanda,  ziyalılar onları müdafiə etmirdilər. 1968-ci ildə ziyalı və tələbələr söz azadlığı uğrunda mübarizəyə başlayanda isə fəhlələr passiv idi. Ancaq 1976-cı ildə hökumət növbəti dəfə ərzaq məhsullarının qiymətini qaldıranda, buna etiraz əlaməti olaraq 100-ə qədər fabrikin fəhlələri tətilə başladı. Bu vaxt ziyalılar döyülən və həbs olunanlara hüquqi və maddi yardım göstərməyə tələsdilər. O zaman ərzaq məhsullarının qiymətinin qalxması elan olunanda ümidsiz fəhlələr Şetsin və Qdanskda zavod və fabriklərdən çıxmış, kommunist partiyası bürolarını, yerli administrasiya və polis binalarnı yandırmışdılar. Hökumət qiyamçıların üstünə ordu göndərmiş, 45 nəfər həlak olmuş, 1100-dən artıq adam yaralanmışdı. 1976-cı ildə isə hökumət fəhlələri sakitləşdirmək üçün polis göndərdi. 2500-dək adam döyüldü və həbsxanaya salındı, 1500 nəfər işdən qovuldu, onlarla qiyamçıya çoxillik həbs kəsildi.

Həmin vaxt tanınmış müxalifətçi Yatsek Kuron belə bir devizlə çıxış etdi: «Komitələri yandırmayın, özünüzünkünü yaradın!». Beləcə, məşhur yazıçılar, hüquqşünaslar və 1968-ci ilin tələbə qiyamı iştirakçılarından ibarət Fəhlə Müdafiə Komitəsi (FMK) yarandı. FMK qeyri-leqal qurum olsa da, açıq fəaliyyət göstərirdi. Onun üzvlərinin soyadı və ünvanları bilinirdi, rəhbərləri və çoxsaylı əməkdaşları fəhlələrə həvəslə kömək edirdi. Qdanskda Lex Valensa müstəqil həmkarlar ittifaqına qoşuldu. Qeyri-leqal qəzetlər, fəhlələrə müraciətlər gördərməyə başladı. Senzuranın qadağa qoyduğu kitabları buraxan gizli nəşriyyatlar fəaliyyətə başladı. FMK-nın ardınca dəyişiklik istəyən başqa təşkilatlar da yarandı.

Fəhlə və ziyalıların, kəndli və qulluqçuların, ateist və dindarların kommunizmə qarşı birləşməsinə bir möcüzə xüsusi yardım etdi: 1978-ci ilin oktyabrında Krakov kardinalı Karol Voytıla - II İohann Pavel Roma papası seçildi. Kommunizmə müqavimət göstərən və daim müxalifətə xeyir-dua verən kardinalın papa kürsüsünə ucalması polyaklarda misilsiz ümidlər doğurdu. Bir il sonra II İohann Pavelin Polşanı ziyarət etməsi polyakların psixoloji durumunu dəyişdi. Papanın ətrafına toplaşmış milyonlarla insan, kommunist rejimindən cana gəlmiş insanların kəmiyyət göstəricisi idi.

1980-ci ilin iyununda, hökumət qiymətləri qaldıranda Polşanı növbəti tətil dalğası bürüdü. Lex Valensanın rəhbərliyi ilə Qdanskdakı Lenin adına Gəmiqayırma Zavodunun gəmiqayıranları 21 postulat elan etdilər. Onların əsas tələbləri müstəqil həmkarlar ittifaqları yaratmağa razılıq verilməsi, tətil hüququnun tanınması, siyasi məhbusların azadlığa buraxılması, söz azadlığı və əmək haqlarının qaldırılması idi. Bütün Polşada öz hərəkət və istəklərində qərarlı görünən və eyni zamanda dinc mübarizəyə üstünlük verən fəhlələr hökuməti onlarla müqavilə imzalamağa məcbur etdi. Kommunist blokunda ilk dəfə olaraq hökumət müstəqil həmkarlar ittifaqının yaranmasına razılıq verdi. Beləcə, “Solidarnost” yarandı.

Hər fabrikdə, hər təhsil müəssisəsində və idarədə adamlar təşkilatlanmağa başladı. Az bir zamanda bu ittifaqa on milyon adam qoşuldu. Hərəkatın «Solidarnost» adlı həftəliyi 500 min tirajla çıxırdı. Kommunistlər müstəqil həmkarlar ittifaqları yaranmasına razılıq verməklə “Solidarnost”un rəhbərliyini parçalamağa və cəmiyyəti qorxutmağa ümid edirdilər. Bu ümid özünü doğrultmadı. Hakimiyyətin imza atdığı müqaviləyə əməl etməməsi “Solidarnost” üzvlərini radikallaşdırırdı. Sanki bütün cəmiyyət kommunistlərə itaətsizlik göstərirdi.

Belə bir şəraitdə, 1981-ci il dekabrın 13-də general Voytsax Yaruzelski hərbi vəziyyət elan etdi. Lex Valensa və “Solidarnost” rəhbərliyi də daxil olmaqla, 10 mindən çox adam həbsə atıldı. Həmkarlar ittifaqları və digər təşkilatlar qanundankənar elan edildi. Silah işlətmək tapşırığı almış ordu və polis etiraz tətillərini dağıtdı.

Dünyanın Polşada hərbi vəziyyət tətbiqinə münasibəti xeyli sərt oldu. Qərbi Avropanın, demək olar ki, bütün paytaxtlarında “Solidarnost”a dəstək yürüşləri keçirildi. ABŞ hökuməti iqtisadi sanksiya tətbiq etdi. Qərb ölkələrinin adi vətəndaşları polyaklar üçün ərzaq və geyim göndərməyə başladılar.

Kommunist hökuməti hərbi vəziyyət tətbiq etməklə məqsədinə çata bilmədi. Öz nəşriyyatı, mətbu orqanı və müstəqil rəhbərliyi olan gizli “Solidarnost” yarandı. Qərbin həmkarlar ittifaqları və cəmiyyətləri gizli müqavimətçilərə maddi yardım etdilər. Katolik kilsələri liderlərə gizlənməyə, gizli görüşlər keçirməyə və mədəni yönlü fəaliyyət göstərməyə şərait yaratdı. L.Valensanın 1983-cü ildə Nobel sülh mükafatına layiq görülməsi isə müqavimət ruhunu xeyli qaldırdı. Roma papasının hərbi vəziyyət dövründə iki dəfə bu ölkəni ziyarət etməsi və xüsusilə onun 1986-cı ildə Qdanskda dediyi «Solidarnost”un böyük irsi öz aktuallığını saxlayır» sözləri çox əhəmiyyətli oldu.

Hakimiyyət zəifləyirdi: gizli “Solidarnost”la mübarizə uzandıqca iqtisadi vəziyyət pisləşirdi. Eyni zamanda Sovet İttifaqı Əfqanıstan müharibəsi və sürətlə silahlanma nəticəsində gücünü itirirdi. Özü iflas olduğu halda o, başqa müflisi saxlamaq gücündə deyildi. Qorbaçovun yenidənqurma siyasəti də SSRİ-ni dərin böhrandan çıxara bilmədi.

1988-ci ilin yaz və yayında yenidən tətillər qızışdı. Fəhlələr “Solidarnost”un leqallaşmasını tələb etdilər. Hakimiyyət artıq başa düşürdü ki, siyasi dəyişiklik olmadan tətillərin dayandırılması mümkün deyil. Və “Solidarnost”un leqallaşması şərtini irəli sürməklə müxalifətlə ilkin danışıqlara başladı. 1989-cu ilin fevralında kommunistlər və müqavimətçilər dəyirmi masa ətrafında toplaşdılar. Polşa və bütün dünya nəfəs çəkmədən danışıqları izləyirdi - tarixdə ilk dəfə kommunistlər güllə yerinə söz yarışına qol qoymuşdular. Razılaşma əldə olundu.

1989-cu ilin 4 iyununda “Solidarnost” Seym və Senata seçkilərdə mütləq qələbə qazandı. Avqustda müxalifətçi Tadeuş Mazovetski 40-cı illərdən bəri ilk qeyri-kommunist baş nazir oldu. Polyaklar sevinc içərisində idilər. Ancaq adamlar Moskvanın reaksiyasından ehtiyatlanırdılar. Polşada hələ də 1956-cı il Budapeşt qiyamının yatırılmasını və 1968-ci ilin qanlı Praqa baharını xatırlayırdılar. Ölkə bazar iqtisadiyyatı və demokratik sistem tətbiq edən qeyri-kommunist hökuməti ilə təklikdə qalmışdı.

Ancaq anti-kommunizm dəryasına atılmış polyak daşı tezliklə ətrafda geniş dairə yaratdı. Oktyabrda Macarıstan özünün «dəyirmi masa»sından sonra çoxpartiyalı sistemə keçdi; noyabrda Berlin divarları çökdü; dekabrda qanlı hadisələrdən sonra Çauşesku hakimiyyəti süquta uğradı, Çexoslovakiyada Vatslav Pavel prezident seçildi. 90-cı ilin yanvarında bolqar “dəyirmi masası”nın iclasları başladı. Oktyabrda isə 45 ildən sonra Almaniya birləşdi.

Yalta müqaviləsi beləcə yoxa çıxdı. Avropa yenidən bir oldu.

… Və 2003-cü ildə YUNESKO Qdansk fəhlələrinin 21 postulatı yazılmış orijinal lövhəni dünyanın tarixi obyektlərinin reyestrinə yazdı.