Demokratiya mövzusu gündən-günə bizim həyatımızın ayrılmaz parçasına
çevrilir. Bu haqda demək olar ki, hər gün eşidirik. Gün keçdikcə
Azərbaycanda demokratiya haqqında daha çox danışılır, müxtəlif nəşrlər
işıq üzü görür, treyninqlər, müzakirələr keçirilir, televiziya, radio
verilişləri hazırlanır.
Məlumdur ki,
demokratiya mövzusu xüsusən ölkəmiz müstəqil olandan sonra aktuallaşıb.
70 illik sovet imperiyasının əsarətindən xilas olduqdan sonra, tədricən
ölkəmiz də Avropa və ümumbəşəri dəyərlərə üstünlük verilməyə başladı.
Cəmiyyətin demokratik ənənələrə yiyələnməsi üçün müəyyən tədbirlər
paketi ortaya qoyuldu. Ən əsası Azərbaycan Konstitusiyasının bir çox
maddələri demokratik prinsiplərə uyğunlaşdırıldı. Buna hakimiyyətin
mənbəyinin xalq olması, insan hüquq və azadlıqları, azad mətbuat, azad
toplaşmaq hüququ və s. misal göstərmək olar. Cəmiyyətin və
dövlətin demokratik prinsiplərə və ənənələrə yiyələnməsinə böyük önəm
verən dünyanın bir çox demokratik dövlətləri Azərbaycanın Avropaya və
dünyaya inteqrasiya yolunda bu dəyərlərə əməl etməsini əsas şərt kimi
irəli sürür. Müstəqillik qazandıqdan sonra çoxları elə
fikirləşirdi ki, xalq demokratik dəyərlərə tez yiyələnəcək və dövlət,
cəmiyyət inkişafa asanlıqla nail olacaq. Bunların çoxu baş verməyəndə
isə cəmiyyətin böyük bir hissəsində belə bir fikir yarandı ki,
Azərbaycanda dövlət demokratik ənənələrlə qurula bilməz, xalq öz-özünü
idarə etməyə qabil deyil, onu yalnız tək-tək şəxslər idarə edə bilər.
Demokratik dəyərlərə yiyələnmək üçün cəmiyyət hazır deyil və yaxud
yetərincə güclü maraq yoxdur. Bu isə nəticə etibarilə cəmiyyətdə
demokratiyaya qarşı soyuqqanlılığa və apatiyanın yaranmasına gətirib
çıxarıb. Hətta bəzi insanlar iddia edirlər ki, islam dininə sitayiş
edən ölkələrdə, o cümlədən, Azərbaycanda demokratik ənənələrlə dövlət
idarə oluna bilməz, çünki islam mədəniyyəti demokratik dəyərlərin
inkişafına mane olur. Bu, yeni fikir deyil. Amerikanın Harvard
Universitetinin professoru Samuel Hantinqton özünün «Sivilizasiyaların
toqquşması» adlı məşhur məqaləsində yazır: «Əksər müsəlman ölkələrində
demokratiyanın uğursuzluğunun səbəbi islam mədəniyyətidir”daha sonra o
iddia edir ki, «demokratiyanın inkişafı üçün ən əsas şərt məhz qərb
xristianlığıdır». Amma cəmiyyətində islam mədəniyyəti hakim olan
və hal-hazırda hakim partiyasının islami dəyərlərə üstünlük verdiyi
Türkiyə dünyanın bir çox xristian ölkələrinə demokratiya nümunəsi ola
bilər. Demokratiya anlayışı Azərbaycanda demək olar ki, yenidir,
amma dünyanın bir çox ölkələrində o 2000 ildən çoxdur ki, hər cəhətdən
müzakirə olunub. Həqiqətənmi demokratiyanın bu qədər yaşı var və o ilk
dəfə harda meydana gəlib? Tarixə növbəti dəfə ekskursiya edək.
İlk dəfə demokratik dəyərlər qədim Yunanıstanda və qədim Romada
eramızdan əvvəl 6-ci əsrdə meydana gəlib. «Demokratiya» yunan sözü
olub, demos-xalq, kratos-idarə etmək, yəni xalq hakimiyyəti mənasını
verir. Gəlin, ilk öncə yunan demokratiyasına nəzər salaq. O
zaman Yunanıstanda şəhər-dövlətlər mövcud idi. Bu şəhər-dövlətlərin
əhalisi eyni bir millətə mənsub olmalarına baxmayaraq, hər biri
ayrılıqda müstəqil suveren dövlət hesab olunurdu, hər birinin ayrılıqda
ordusu, pul vahidləri, dövlət atributları vardı. Onları indiki müasir
dövlətlərdən ayıran başlıca cəhət budur, yəni indiki demokratik
dövlətlər millət dövlətlərdir. Qədim Yunanıstanın ən məşhur
şəhər-dövləti Afina idi. Eramızdan əvvəl 507-ci ildə Afina vətəndaşları
demokratik sistemi, yəni «xalq hakimiyyətləri»sistemini qəbul etdilər
və bu sistem Yunanıstanda yaxşı kök sala bildi. Afina
demokratiyası əsl demokratiya nümunəsi idi, amma onun idarəetmə sistemi
bir qədər mürəkkəb təsir bağışlayırdı. Bu sistemdə başlıca rolu,
fəaliyyətində 20 yaşından yuxarı bütün azad Afina kişi vətəndaşlarının
iştirak etməli olduğu yıgıncaq oynayırdı (qadınların seçmə və seçilmə
hüququ 20-ci əsrə qədər tapdanıb). Bu yığıncaq ayda 2-4 dəfə
çağırılırdı. Yığıncaq hərbi başçıları, ali vəzifələrə şəxsləri seçirdi,
bununla yanaşı, dövlətin mühüm məsələlərini-qanunların, müharibə və
sülh məsələlərinin, şəhərin ərzaqla təmin olunması, vəzifəli şəxslərin
hesabatı və s. müzakirə edilirdi. Vətəndaşların digər ictimai
vəzifələrə seçilməsinin əsas üsulu-püşk atma idi. Hər bir şəxsə
vəzifələrə seçilmək üçün bərabər imkanlar verilirdi. Hər bir sıravi
vətəndaşın həyatı boyu heç olmasa bir dəfə püşk yolu ilə dövlət
vəzifəsinə seçilmək hüququ vardı. Sual yarana bilər ki, dövlət
başçılarının xalqın azad seçiminə, özü-özünü idarə etməsinə, dövlət
məsələlərini yığıncaqlarda müzakirə edib ona təsir etməsinə münasibəti
necə idi, onu məhdudlaşdırmağa çalışmırdımı? Bu sualı aydınlaşdırmaq
üçün Afinanın strateji (hərbi başçısı) məşhur siyasi xadim, sərkərdə
Periklin məşhur nitqindən bir hissəsinə nəzər salmaq kifayətdir:
- Ölkəmizdə elə insanlar var ki, eyni vaxtda həm öz işləri, həm də
ictimai işlərlə məşğul olur. Lakin qalan vətəndaşların hamısı hər biri
yalnız öz peşəsi ilə məşğul olsa da, siyasətdən yaxşı baş çıxarırlar.
Biz heç də düşünmürük ki, açıq müzakirə dövlət işlərinin gedişinə ziyan
vura bilər. Əksinə, biz belə hesab edirik ki, hər bir lazımlı qərar
lehinə və əleyhinə qabaqcadan hazırlıq görülməklə qəbul olunmalıdır. Hətta Perikl xalqın öz hakimiyyətini və öz azadlığını daha da möhkəmləndirməyə çağırırdı: «Xoşbəxtliyi azadlıq, azadlığı isə igidlik doğurur. Təhlükənin gözünə dik baxın!» Onun bu tarixi sözlərindən aydın olur ki, xalq özünün azadlığını nəyin bahasına olursa-olsun, qorumalıdır.
Yunanlar başa düşürdülər ki, dövlət xalqın mənafeyini güdməlidir.
Dövlət idarələrinə seçkilərdə əmlakının miqdarından asılı olmayaraq,
hamı bərabər olmalıdır. Yunanıstan siyasi fəlsəfəsinin görkəmli
nümayəndələrindən məşhur alim Platon bu bərabərliyi tədqiq edərkən
yazırdı: «Demokratik quruluşda bərabər olanları və bərabər olmayanları
birləşdirən qəribə bir bərabərlik var». Cəmiyyət və dövlət
arasındakı münasibətləri: xalqın dövlət başçıları, sərkərdələri,
vəzifəli şəxsləri seçməklə öz-özünü idarə etməsini Yunanıstanın digər
məşhur siyasi filosofu Aristotel belə dəyərləndirirdi: «Həm idarə
etməyi, həm də tabe olmağı bacarmaq alqışa layiqdir». Yunanıstan
demokratiyası onun mədəniyyətinin yüksək səviyyədə inkişaf etməsinə
səbəb olmuşdu.Yunanıstanda təbiət, texniki, humanitar, tibb elmləri
yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. İncəsənət, folklor, ədəbiyyat,
ritorika elmi ən yüksək səviyyədə idi. Yunanıstanda mədəniyyətin
və demokratiyanın yüksək inkişafına baxmayaraq, şəhər-dövlətləri
arasında kəskin ziddiyyətlər vardı. Buna səbəb hər bir dövlətin daha
çox qənimət ələ keçirmək, dəniz ticarətində üstünlüyü ələ
keçirmək,qonşu dövlətləri özünə tabe etmək istəyi idi. Bu isə axırda
Yunanıstanın iki ən güclü şəhər-dövləti Afina ilə Sparta arasında uzun
sürən müharibələrə səbəb oldu.Müharibələrdə təsərrüfat, mədəniyyət
tənəzzülə uğradı. Bu müharibədə Sparta dövləti qalib gəldi, çox keçmədi
ki, güclənən Makedoniya dövləti eradan əvvəl 338-ci ildə Yunanıstanı
işğal elədi və yunan şəhər-dövlətləri süquta uğradı. Sonralar Afina öz
azadlığına sahib ola bildi, amma artıq o əvvəlki gücünə sahib deyildi
və çox keçmədi ki, o Roma dövlətinin tərkibinə qatıldı.Və beləliklə,
antik Yunan demokratiyası süquta uğradı.
Roma
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Afina ilə demək olar ki, eyni vaxtda,
təxminən eramızdan əvvəl 509-cu ildə «xalq hakimiyyəti sistemi» Romada
bərqərar oldu, lakin romalılar bu idarəetmə sistemini
«respublika»(latınca mənası res-iş, publicus-ümumi iş, yəni xalqın
hakimiyyəti) adlandırırdı. Amma ilk dövrlərdə respublikanın idarə
edilməsində iştirak etmək hüququ yalnız patrisilərə (aristokratlara)
mənsub idi. Respublika dövründə xalq yığıncağı hər il patrisilərin
sırasından 2 konsul və bütün digər məmurları seçirdi. Konsullar il
ərzində Romanı idarə edir,müharibə zamanı isə ordu komandanı olurdular.
Senatın (Ağsaqqallar şurası) hüquqları da çox geniş idi; o maliyyə
məsələlərini həll edirdi. Senat qərarları hazırlayır və onları səsə
qoymaq üçün xalq yığıncağına təqdim edirdi. Romada pleybeylər
(azad əhalinin yoxsul təbəqəsi) zaman keçdikcə öz hüquqlarının bərpa
olunması məqsədi ilə xalq yığıncağında iştirak etmək və öz
müdafiəçiləri-xalq tribunlarını seçmək üçün mübarizəyə qalxdı.
Patrisilər onlara müqavimət göstərə bilmədi, tələb olunan hüquqları
verməyə məcbur oldu. Tribunun senatın və konsulun pleybeylərə aid
göstərişlərini ləğv etmək üçün «veto», yəni «qadağan edirəm» sözünü
deməyə hüququ vardı. Xalq Tribunları vətəndaşların xeyrinə qanunlar
irəli sürürdülər. Zaman keçdikcə pleybeylər öz hüquqları uğrunda daha
kəskin mübarizəyə qalxdılar və onlar bütün vəzifələrə seçilmək, hətta
konsul vəzifəsini tuta bilmək hüququ aldılar. Pleybeylər ictimai
torpaqlardan pay ala bilərdi, onları borca görə qul eləmək olmazdı.
Roma respublikası əvvəlcə balaca bir şəhərdə meydana gəlmişdi. O
inkişaf elədikcə müharibələr edir, ərazisi genişlənir, vətəndaşların
sayı artırdı. Amma xalq yığıncağı vətəndaşların artan sayına uyğun bir
çox yerlərdə deyil, əvvəlki kimi Roma şəhərindəki forumda (bazar
meydanında) keçirilirdi.Bu isə demokratik sistem üçün anormal bir hal
idi. Vətəndaşların uzaq məsafələrdən gəlib, xalq yığıncağında iştirak
etməsi üçün xeyli vəsait tələb olunurdu. Buna isə vətəndaşlar maraqlı
deyildilər. Zaman keçdikcə Roma respublikası vətəndaş müharibələrindən,
xarici müdaxilələrdən, korrupsiya və s. səbəblərdən zəifləyirdi.
Hakimiyyətə gələn Yuli Sezar bir çox demokratik ənənələrə son qoydu və
öz diktaturasını yaratdı. Onun ölümündən sonra eramızdan əvvəl 44-cü
ildə Romada bir hökmdardan asılı olan imperiya bərqərar oldu. Bir
neçə əsrdən sonra isə dini ideologiyanın hakim olduğu uzun tarixi dövr
başlayacaqdı. Bu tarixi dövrdə isə demokratiyaya yer olmayacaqdı.
Demokratiyanın qədim dövrünə nəzər salarkən, aydın oldu ki, o vaxtlar
da müasir dövrdə də insanlar çox yaxşı başa düsürlər ki, dövlət onların
həyatına təsir göstərən ən mühüm məfhumlardan biridir. İnsanın həyatda
xoşbəxt olması dövlətin onun həyatını nə dərəcədə yaxşılaşdırmasından,
onu nə dərəcədə qorumasından və sadalamadığımız bir çox səbəblərdən çox
asılıdır. Aristotel yazırdı: «Dövlət ümumiyyətlə, yaşamaq üçün deyil,
xoşbəxt yaşamaq üçün qurulur, əks halda kölələrdən (yaxud heyvanlardan)
təşkil olunan birliyi də dövlət saymaq lazım gələrdi, bu isə düzgün
deyil, çünki onlar hamının rifahına can atan və öz iradələri ilə dövlət
qurmurdular». Beləliklə, biz sizə demokratiyanın ən qədim
tarixini və demokratik sistem haqqında ümumi bilikləri çatdırmağa
çalışdıq. Məlum oldu ki, insanlar öz hüquqlarını qorumaq və həyatlarını
rahatlamaq üçün dövləti özü seçməlidir və ona təsir edə bilməlidir.
Bunu Con Stüart Mill belə ifadə edirdi: «Biz öz hüquqlarımızı,
mənafelərimizi hökumətin və ya hökumətə təsir edən, onun fəaliyyətini
istiqamətləndirən kəslərin özbaşınalığından yalnız o halda müdafiə edə
bilərik ki, bu hökumətin fəaliyyətinə tam nəzarət etmiş olaq». O daha
sonra yazırdı: «...bütün vətəndaşların ali dövlət hakimiyyəti
sistemində iştirak etməsinə imkan verilməsindən gözəl heç nə ola
bilməz». Əsl demokratiya məhz budur.
Əsl demokratiya nədir?
