Avropada - Qədim Yunanıstan və Romada eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə
formalaşmağa başlayan və inkişaf edən \"xalq hakimiyyətləri\" sistemi,
yəni demokratiya uzun sürən yüksəlişdən sonra süquta uğradı. Xristian
dini ideologiyasının hakim olduğu dövrlərdə demək olar ki, onun heç bir
işartısı gözə çarpmadı. Renessans - İntibah dövrü başlayandan sonra
Avropada yenidən demokratiyanın yüksəlişi başladı və günümüzədək davam
etməkdədir.
Bu proses başlanandan sonra Qərbdə
demokratiya nəzəriyyələri, institutları yarandı. Bununla da Avropa
sürətlə inkişaf etməyə başladı. Görkəmli filosoflar, alimlər antik
dövrün filosoflarının siyasi görüşlərini mənimsəyərək, cəmiyyət və
dövlət münasibətlərinə dair siyasi görüşlərini öz əsərlərində,
nəzəriyyələrində uğurla tətbiq etməyə başladılar və onlar demokratik
dövlətə can atan milyonlarla insanın ideoloquna çevrildilər. Əsasən
İngiltərə və Fransada təşəkkül tapan bu proses sonradan ABŞ-a və bir
çox başqa ölkələrə yayıldı, beləliklə də, əsas siyasi idarəetmə
formasına çevrildi. Demokratiya milyonlarla insanın qanı bahasına,
despot tiranlarla çətin mübarizə nəticəsində inkişaf etməyə,
irəliləməyə başladı və indi də bu proses davam etməkdədir.
Müasir dövrdə insanların böyük əksəriyyəti demokratiya anlayışını
yalnız Avropaya və ABŞ-a aid edirlər. Şərqin (İslam) Qərbdən geri
qalmasını qədim və orta əsrlərdə Avropadan fərqli olaraq heç bir
demokratik prosesin getməməsilə əlaqələndirirlər. Maraqlıdır,
görəsən, doğrudanmı, Şərqdə heç bir demokratik ənənə və yaxud onun
hansısa bir elementi mövcud olmayıb? Gəlin bu, suala cavab tapmağa
çalışaq. Şərqdə Qərbdən fərqli olaraq, demokratiya mövzusu çox az
araşdırılmayıb və bu da demokratiya anlayışının Şərqə yad olduğu barədə
qənaətlər formalaşdırıb. Ümumiyyətlə, nəzərə almaq lazımdır ki,
demokratiya ədalətli cəmiyyət, insan haqq və hüquqlarının qorunması,
qanunların işlədiyi bir dövlət qurmaq üçün vasitədir. Əvvəldə də qeyd
etdiyimiz kimi, qanunların işləməsi demokratiyanın əsas tərkib
hissələrindən biri sayılır. Şərqdə hələ qədim zamanlardan qanunların
işləməsinə sərt nəzarət edən dövlətlər mövcud olub. Bu dövrdə Şərqin ən
güclü dövlətlərindən biri kimi Assuriyanı qeyd etmək olar. Eramızdan
əvvəl 18-ci əsrdə yaşamış çar Hammurapi 282 maddədən ibarət qanunlar
toplusu yazdırıb. \\\\\\\"Çar Hammurapinin qanunları\\\\\\\" kimi
tarixə düşən bu sənəd mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ağa-qul
münasibətlərini, mülkiyyət hüquqlarını və s. qanunları pozan şəxsləri
qanunlar çərçivəsində cəzalar gözləyirdi. Tutduğu vəzifədən asılı
olmayaraq, hər kəs bu qanunlara riayət etməli idi. Bu yaxınlarda
Azərbaycanın ən qədim dövr tarixi, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə
bağlı fundamental tədqiqat aparan professor Firudin Cəlilov öz gələcək
kitabının kiçik bir hissəsini oxuculara təqdim edib. \\\\\\\"Qədim
Azərbaycanda demokratiya\\\\\\\" adlı bu məqaləsində o, bir çox
mətləblərə aydınlıq gətirir. Müəllif iddia edir ki, 4 min il bundan
əvvəl qədim Azərbaycanda demokratik dövlət qurulub. Firudin Cəlilov bu
ağlasığmaz iddiasında tarixi qaynaqlara, xüsusilə, Babil salnamə
yazılarındakı faktlara əsaslandığını qeyd edir. Azərbaycanda İslama
qədər bir-birinin ardınca bir çox dövlətlər yaranıb. Bu dövlətlərdən ən
qədimlərindən biri də Quti dövlət qurumudur. Firudin Cəlilovun əsas
məqsədi də Quti dövlətindəki demokratik hakimiyyət qurumu barədə əldə
olunan məlumatlara diqqət çəkməkdir. Eramızdan əvvəl 3-cü minilliyin
2-ci yarısında Urmiya gölünün sahilində yaşayan quti (türk) tayfaları
23-cü əsrin sonunda bölgədəki digər tayfaları toplayaraq, böyük birlik
yaradırlar. Çox keçmir ki, mərkəzi hakimiyyəti olan Quti dövləti
yaranır. Akkad zülmündən xilas olan və qutilərə xilaskar qüvvə kimi
baxan Şumerlər də Quti hökmranlığını qəbul edirlər və onlar 100 il
müddətində qutilərin hökmranlığı altında yaşayırlar. Müəllif bunun
səbəbini qutilərdə demokratiyanın, ədalətin mövcud olması ilə
əlaqələndirir. Quti dövlətinin süqutundan sonra Babilistanda
tərtib edilən çarların siyahısı olduqca maraqlı və çox böyük əhəmiyyətə
malik sənəddir. Professor qeyd edir ki, bu tarixi abidədəki
bulmacaların cavabı demokratik dövlət quruculuğu tarixinə yeni baxış
gətirməlidir. Bu sənəddə Quti çarlarının siyahısı verilib.
Siyahıda dövlətin yaranmasından sonra çarların 9-cusu Yarlaqaba qədər 8
çar ardıcıl 6 il müddətində hakimiyyətdə olmuşlar. Sonrakı çarların üçü
3 il, üçü 2 il, üçü də 7 il müddətində hakimiyyətdə qalıb. Bəziləri isə
hakimiyyətini yarımçıq başa vurub. Quti dövlətindəki mövcud
hakimiyyət illərini tərtib edən Babil katibləri də çaşıblar, çünki Quti
çarlarından fərqli olaraq digər sülalələrdə çarlıq irsi idi, atadan
oğula keçirdi və ona görə də hər hansı bir çar ölənə və ya devrilənə
qədər hakimiyyətdə olurdu. Quti çarları isə onlara ayrılan
vaxtdan kənara çıxa bilməzdi, çünki onları seçən də, geri çağıran da
xalq idi. Qədim türk dilində dövlət və xalq bir sözlə - El sözü ilə
ifadə olunurdu və əsl demokratiya (xalq hakimiyyəti) El qurumunda özünü
göstərirdi. Firudin Cəlilova görə, Quti eli ona görə demokratikiydi ki,
Elbəy (çar) bölgə bəylərinin, ağsaqqallar şurasının, xalq elçilərinin
toplandığı qurultayda seçilirdi. Ona ayrılan hokmdarlıq vaxtı bitəndə
qanuna uyğun olaraq imtiyazlarını yeni seçilən Elbəyinə verirdi. Xalqın
iradəsi ilə taxta çıxan və taxtdan düşən Elbəyi xalqın istəyi ilə
hərəkət etməli idi. Nüfuzlu və xalqın etimadını doğruldan çarlar təkrar
seçilə bilərdi. Sənəddəki siyahıdan məlum olur ki, İnqeşuş 2 dəfə
seçilmiş, Yarlaqab isə 5 dəfə təkrar və bir seçki müddəti fasiləsindən
sonra yenidən Elbəy məqamına yüksəlib. Hakimiyyət dövrünü yarımçıq
sürən 4 Elbəy isə vaxtından əvvəl geri çağırılıb. 21 Quti Elbəyinin
siyahısı qədim Azərbaycanda qurulmuş Quti dövlətinin demokratik dövlət
olduğunu göstərir. Sonda Firudin Cəlilov yazır: \\\\\\\"Qədim
dünya tarixində önəmli yer tutan və ilk demokratik dövlət hesab olunan
Quti dövləti təkcə Azərbaycan üçün deyil dünya xalqlarının indi qurmaq
istədiyi demokratiya üçün də tarixi örnəkdir\\\\\\\". Bu
araşdırmadakı bir çox faktlar bizə əsas verir ki, həqiqətən Quti
dövlətində demokratik dəyərlər olduğuna inanaq. Bu faktlar doğrudan da,
demokratiya tarixinə yeni baxış gətirə bilər. Qeyd etdiyimiz
kimi, Şərqdə demokratiya çox az araşdırılıb. İslama qədərki dövlətlərin
idarə quruluşu, məhkəmə strukturu haqda demək olar ki, məlumat yoxdur.
Yalnız Albaniya dövlətinin idarə quruluşu, qanunları haqda bəzi
məlumatlar var. Simeon qanunları. Bu qanunlar 8-ci əsrin
başlanğıcında alban katalikosu Simeon tərəfindən qəbul və təsdiq
edilib. Simeonun qanunları ilk növbədə kilsənin dayaqlarının hüquqi
cəhətdən möhkəmləndirilməsinə, həmçinin din xadimlərinin dini
hakimiyyətinin toxunulmazlığının gücləndirilməsinə xidmət edirdi.
Min məhkəmə qərarları toplusu. Azərbaycan Sasani imperiyasının
tərkibində olduğu dövrdə sasanilərin bir çox hüquq toplusu tərtib
edilib. Qanunlar toplusu hüququn və mühakimə icraatının müxtəlif
sahələri ilə bağlı olan məsələləri əhatə edir. Bu qanunlar 620 - ci
ildə hakimlər üçün praktiki tövsiyələrindən ibarət olan kitab kimi
tərtib olunub. Bu qanunların maddələri hüququn ayrı-ayrı sahələri və
institutlarından bəhs edir. Topluda ailə hüquq münasibətlərini, nikahın
formalarını, bağışlama və tapşırıq kimi mülki - hüquqi müqavilələrin
şərtlərini və onların rəsmiləşdirilməsi qaydalarını tənzim edən hüquq
normaları nəzərdə tutulub. Beləliklə, biz Qədim Şərqdə
demokratiyanın bir çox elementlərinə rast gəldik. İslamdan sonra Şərqdə
uzun əsrlər boyu dini ideologiya hakim rol oynayırdı. Amma xalq-dövlət
münasibətlərinə aid əsərlər də yazılmağa davam edirdi.
Ədalət
Dövlət və cəmiyyətin mahiyyəti, dövlətin idarəsi, siyasi, maliyyə,
ictimai və mədəni yönləri haqda ilk nəzəriyyəni Nizamülmülk (1018 -
1092) yazıb. \\\\\\\"Siyasətnamə\\\\\\\" adlanan bu məşhur əsərdə
dövlət və xalq münasibətləri öz əksini tapıb. Dövlət və xalq
münasibətlərinə, ədalətli cəmiyyət yaratmaq məsələsinə ən çox toxunan
və onu təbliğ edən böyük şair Nizami Gəncəvi (1141 - 1206) olub. O,
özünün bütün əsərlərində ədalətli cəmiyyət ideyasını müdafiə və təbliğ
edir. Demokratiyanın ən əsas prinsiplərindən biri də ədalətli olmaqdır.
İnsanı yaşat ki, dövlət yaşasın!
Ədalət prinsipindən danışdığımız zaman Şərqin ən böyük
mütəfəkkirlərindən biri Şeyx Edebalini (1206 - 1326) xüsusilə qeyd
etməliyik. Osmanlı dövlətinin mənəvi qurucusu olan bu şəxsin
İmperiyanın ilk dövlət başçısı olan Osman Qaziyə dediyi nəsihətlər bu
gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır və böyük əhəmiyyət daşıyır.
Məsələn:
\\\\\\\"Ey oğul, artıq bəysən! Bundan sonra qəzəb bizə (biz deyəndə xalq nəzərdə tutulur-red.), anlaşıqlı olmaq sənə, zor etmək bizə, könül almaq sənə, suçlamaq bizə, qatlanmaq sənə, acizlik bizə, xoş görmək sənə, anlaşılmazlıq bizə, ədalət sənə, haqsızlıq bizə, bağışlamaq sənə.
Ey oğul, səbr etməsini bil! Vaxtından öncə çiçək açmaz. Bunu da unutma - İnsanı yaşat ki, dövlət yaşasın!
Ölkə idarə edənin oğulları və qardaşları ilə ortaq malı deyildir, ölkə
idarə edənə aiddir. Ölüncə ondan sonra kim gəlirsə gəlsin, ölkənin
idarəsi onundur. Vaxtilə yanılan atalarımız sağlıqlarında dövlətlərini
oğulları və qardaşları arasında böldülər. Bunun üçündür ki,
yaşamadılar, yaşatmadılar!\\\\\\\"
\\\\\\\"Şah Həsənin qanunları\\\\\\\"
İqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirmək məqsədilə Uzun Həsən
\\\\\\\"Qanunnamə\\\\\\\" adlı qanunlar məcəlləsində öz əksini tapmış
bir sıra islahatlar həyata keçirir. Sonralar bu islahatlar \\\\\\\"Şah
Həsənin qanunları\\\\\\\" kimi məşhurlaşdı. Bu islahatlar nəticəsində
vergilərin yığılması qanuniləşir, sistemə düşür, sənətkarlıq və ticarət
canlanır. Azərbaycanda güclü mərkəzləşmiş dövlət yaranır, xalqın
vəziyyəti yaxşılaşır. Uzun Həsənin müxtəlif dinlərə loyal münasibəti,
din azadlığı ölkədə vəziyyətin stabil qalmasına imkan yaradırdı. Onu da
qeyd edək ki, Şərqdə ilk diplomat qadın Sara Xatun onun anası olub.
Sultan Süleyman Qanuni
Sultan Süeymana \\\\\\\"Qanuni\\\\\\\" təxəllüsünün verilməsi
cəmiyyətdə mövcud olan qanunları yazılı şəklə salıb, çox sərt bir
şəkildə tətbiq etməsi ilə əlaqədardır. Sultan Süleyman özünün məşhur
\\\\\\\"Qanunnamə\\\\\\\" əsərində İmperiya içindəki hər kəsin cəza
hüququ baxımından bərabər olmasını və eyni cinayətə görə hər kəsin eyni
cəzanı almasını rəsmiləşdirib. Zamanında İngiltərə kralı 8-ci Henri
İstanbula bir heyət göndərib, Osmanlıda ədalət mexanizminin necə
işlədiyini öyrənib və öz ölkəsində nümunə kimi tətbiq edib. Həm də şair
kimi tanınan Qanuni indi də dillər əzbəri olan şeirində yazır:
Xalq içində mötəbər bir nəsnə yox, dövlət kimi, Olmaya dövlət cahanda bir nefes səhhət kimi.
Səltənət dedikləri bir cahan davasıdır, Olmaya bəxti-səadət dünyada vəhdət kimi.
Bu yazdıqlarımız Şərq demokratiyası haqqında hər şey deyil. Bu yöndə
daha ciddi araşdırmaların aparılmasına ehtiyac var. Biz heç də
demokratiyanı Qərbdən hümanitar yardım kimi gözləməməliyik. Anlamalıyıq
ki, demokratiyanın təməl prinsipləri bizlərə yad deyil. Tarixən bizdə
mövcud olan bu dəyərləri inkişaf etdirmək gərəkdir!
