Söz və fikir azadlığı çağdaş dünyanın ən vacib problemlərindən biridir. Demokratiya yoluna təzə qədəm qoymuş və yaxud qeyri-demokratik ölkələrdə bu problem əsas müzakirə mövzularından biri olaraq, qalmaqdadır.

İnsanın öz fikirlərini azad şəkildə ifadə etməsi onun ən doğal haqqıdır, təəssüf ki, Azərbaycan da daxil olmaqla, dünyanın bir çox ölkələrində insanların bu haqqına dözümsüz münasibət mövcuddur. Öz fikrini azad şəkildə ifadə edən insanlar, xüsusilə, jurnalistlər müxtəlif təzyiqlərə, təqiblərə məruz qalır. Dövlət tərəfindən mətbuat orqanlarına senzura tətbiq edilir və yaxud müxtəlif yollarla onların fəaliyyətinə süni əngəllər yaradılır. Bundan ən çox əziyyət çəkən isə bütün cəmiyyət, xüsusən də onun fikir adamlarıdır. Axı hər bir ziyalı üçün fikirlərinin məhdudlaşdırılmasından daha böyük təhqir ola bilməz.

Senzuranın tarixinə kiçik ekskurs

Yadfikirliliyin təzyiqlərə məruz qalmasının tarixi qədimlərə gedib çıxır. Müasir dövrdə qəzetlərə, jurnallara, kitablara və müxtəlif nəşrlərə tətbiq edilən senzuraya isə ilk dəfə 17-ci əsrdə, İngiltərədə rast gəlinir.
Senzura sözünün mənası latıncadan tərcümədə “dövlət nəzarəti” deməkdir.
1637-ci ildə İngiltərədə çap işi geniş vüsət aldı və bir çox müəlliflər öz fikirlərini azad şəkildə ifadə etməyə başladılar. Təbii ki, bu, demokratiyanın ən mühüm elementlərindən biri idi. Ölkə öz yüksəliş dövrünə qədəm qoymuşdu. İngiltərədə mövcud olan azadlıqlar həmin vaxt heç bir dövlətdə yox idi və  bu,  ingilis fikir adamlarının ən böyük qürur mənbəyi idi.
Bundan narahat olan kral hakimiyyəti senzuranın tətbiq edilməsi haqqında fərman verdi. Bu qanuna riayət etməyənləri sərt cəzalar gözləyirdi. Cəzaya ilk məruz qalan müəllif Uilyam Prinn oldu. O, öz kitabında kraliçaya şər atmaqda günahlandırıldı, buna görə də qulaqları kəsildi və ömürlük həbs cəzasına məhkum edildi.
Söz və fikir azadlığının ilk ən fəal müdafiəçisi  “İtirilmiş cənnət” poemasının müəllifi, məşhur ingilis şairi Con Milton senzura qərarı əleyhinə qəti mübarizəyə başladı.
“...Mənə hər cür azadlıqlardan daha öncə bilmək, danışmaq və öz məsləkimə uyğun olaraq sərbəst fikir yürütmək azadlığı verin...” - Milton yazırdı. O, əsərlərində kral hakimiyyətinin qondarma qanunlarına qarşı çıxdı. Sonda Miltonun səyləri öz nəticəsini verdi - senzura aradan götürüldü.
Amma bütün bunlar müvəqqəti xarakter daşıyırdı. Bir müddət sonra kral hakimiyyəti senzuranı yenidən bərpa etdi. Ümumiyyətlə, İngiltərədə senzura 1648-ci il Böyük Burjua İnqilabınadək gah tətbiq edilir, gah da fikir adamlarının təzyiqləri nəticəsində ləğv olunurdu. Yeri gəlmişkən, bu inqilabın baş verməsində azad mətbuat əhəmiyyətli rol oynadı.
 
Azad sözün daha bir qələbəsi

Fransa kralı 16-cı Lüdovik həbsxanada Volterin və Russonun əsərlərini oxuduqdan sonra “Fransanı (Burbonlar sülaləsini - R.C) bu iki adam dağıtdı” demişdi. Ona qul kimi sitayiş edən xalqın indi ondan üz döndərməsini heç cür həzm edə bilməyən Lüdovik üçün həbsxananın bir küncündə taleyinin necə həll ediləcəyini gözləməkdən daha acınacaqlı heç nə ola bilməzdi, amma artıq hər şey gec idi. Volterin və Russonun əsərləri - azad söz qalib gəlmişdi!
Öz əsərləri ilə əsrlərdən bəri Fransaya qan udduran Burbonlar sülaləsinə, riyakar kilsə hakimiyyətinə, xurafata, cahilliyə qalib gəlmiş Frans Arue Volter 18-ci əsr Fransa inqilabı ərəfəsində yaşayıb yaratmış ən məşhur filosof, yazıçılardan biridir. Məşhur “Fəlsəfi hekayətlər” kitabının müəllifi Uill Dürant Volteri belə səciyyələndirir: “İtaliya öz renessansına, Almaniya öz reformasiyasına, fransa isə öz Volterinə malik idi. O, öz ölkəsi üçün həm renessans, həm reformasiya, həm də inqilabın yarısı idi... Volterin öz zəmanəsi ilə döyüşməyə vaxtı vardı. O, bu döyüşü uddu və ömrünü bir fateh olaraq başa vurdu”
Yəqin ki, indiyədək heç bir fikir adamı öz xalqı üçün Volterin fransız xalqına etdiyi yaxşılığın yarısını belə edə bilməyib. Onun əsərləri o zamanki dövr üçün fantastik bir rəqəmlə - 300 min tirajla çap olunurdu.
“Burbonlar özlərini qoruyub saxlaya bilərdilər, əgər onlar oxunan materialı öz nəzarəti altında saxlaya bilsəydilər... O zaman ki, millət düşünməyə başlayır, artıq onu dayandırmaq qeyri-mümkündür” - bunu sonralar Napoleon deyəcəkdi.
Volterin ömrü təzyiqlərlə, təqiblərlə müşaiyət olunub. Dəfələrlə həbsə atılıb, sürgün edilib. Demək olar ki, hər yeni əsəri qadağalara məruz qalırdı. Amma onun əsərləri gizli yollarla çap edilir, yayılırdı. Ömrünün 3 ilini İngiltərədə sürgündə keçirən Volter burada insanların malik olduğu siyasi azadlığın genişliyindən riqqətə gəlmişdi. Əfv olunub ölkəsinə qayıtdıqdan sonra “İngiltərədən məktublar” əsəri çap olundu. Əsər bütün Fransanı dəhşətə saldı. Kral,  kilsə xadimləri ona qarşı çıxdı. Volter yenidən ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldı.
Tarixə alman xalqının ən maarifpərvər imperatoru kimi Fridrixin Volterə böyük simpatiyası vardı. O, Volteri ölkəsinə dəvət etdi ki, alman xalqının maariflənməsinə yardım göstərsin. Volter xeyli müddət Almaniyada yaşadı və alman xalqının maariflənməsində yaxından iştirak etdi.
Amma vaxt gəldi ki, azad söz üstündə Volterlə Fridrixlə arasında ixtilaf yaşandı. Volter Fridrixin sarayında fəaliyyət göstərən riyyaziyyatçı alimi tənqid edən əsər yazdı. Kral Volterə əsəri çap etməyə qadağa qoydu, amma əsər çap edildi və Volter sarayı tərk etdi. “Mənim sənətim düşündüyümü yazmaqdır” deyən Volter yaxınlarına məktubunda “mən də müəllifəm və krala əks düşərgədəyəm, mənim əlimdə olan isə hökmdar çubuğu deyil, qələmdir” yazmışdı.
Volterin fransız xalqını cahilliyinə görə tənqid, hətta təhqir etməsinə rəğmən xalq onu sevdi və qorudu.
Avropa xalqlarının inkişafında mühüm rol oynayan Böyük Fransa burjua inqilabı əsrlərdən bəri hökmranlıq etmiş Kral taxt-tacını devirdi və fransız xalqının işıqlı gələcəyini təmin etdi, bu prosesdə azad mətbuatın və fikir, ifadə azadlığının mühüm rolu oldu.
Dünya düzənini dəyişdirən, onu yeni nizama salan İngiltərə və Fransa burjua inqilablarından gətirilən misallardan, həmçinin bu gün öz cəmiyyətinin inkişafı ilə fərqlənən ölkələrə nəzər saldığımız zaman aydın olur ki, cəmiyyətin inkişafında azad sözün, azad mətbuatın olması vacibdir, hətta əksər hallarda həlledicidir!
Məhz buna görədir ki, qeyri-demokratik ölkələr bir qayda olaraq, azad sözün qarşısını alır, senzura tətbiq edir, min cür bəhanələrlə insanların fikirlərini sərbəst ifadə etməsinə qarşı çıxırlar.

Azərbaycanda söz azadlığı problemi

Bu günki Azərbaycanın da ən ciddi problemlərindən biri və bəlkə də birincisi söz, fikir azadlığı ilə bağlıdır. Fərqli fikri, alternativ düşüncəni müdafiə edən, ortaya qoymağa çalışan qəzetlər, onların redaktorları və sıravi jurnalistləri, yazıçılar, şairlər müxtəlif bəhanələrlə həbsə atılır, təzyiqlərə məruz qalır. Az qala ki, Azərbaycanda azad mətbuat yox səviyyəsindədir. Bunu yerli və beynəlxalq hüquq-müdafiə təşkilatlarının vaxtaşırı açıqladıqları hesabatlar da təsdiqləyir.
Müdriklərdən biri deyib: “Zəkanın və istedadın təqib edilməsi onun əhəmiyyətini qaldırır və qadağan edilmiş hər cür kitab həqiqət qığılcımıdır və bu qığılcım onu tapdamaq istəyənlərin gözünə girir”.
Azərbaycanda isə zəkanın və istedadın təqib edilməsi onun əhəmiyyətini artırmır, əksinə, azaldır. Çünki ölkənin düşünən beyni ruh düşkünlüyünə qapılıb və apatiya içərisindədir.
Təbii ki, buna Azərbaycan cəmiyyətinin kitaba, mətbuata olan biganə münasibəti, hətta bəzi hallarda azad sözə qarşı dözümsüzlük göstərməsi, xalqın mentalitetindən doğan aşırı kompleksləri də mühüm təsir göstərir. Azərbaycanda söz azadlığına qarşı basqının tarixi qədimdir, ən azı 14-cü əsrdə Nəsiminin öz fikirlərinə görə edam edilməsi, sonrakı yüzilliklərdə Axundovun, Cəlil Məmmədquluzadənin, Sabirin və yüzlərlə digər fikir adamının basqı altında saxlanılması bunun sübutudur. Dəhşət burasındadır ki, dünyanın bir çox klassik müəlliflərinin əsərləri  müəyyən zaman keçdikdən sonra öz aktuallığını itirdiyi halda, Azərbaycanın maarifçi klassiklərinin əsərləri hələ də aktuallığını qoruyub saxlayıb. Bu, onların böyüklüyü deyil, xalqın keçmiş dəyərlərin içərisində batıb qalmasının təzahürüdür.
Yenə də Azərbaycan xalqının savadsızlığı, elmsizliyi, mövhumata, cəhalətə yuvarlanması aktualdır və yenə də maarifçi təfəkkürlü insanlar öz yazıları ilə buna qarşı çıxır. Və yenə də onlar öz fikirlərinə görə basqı altındadır. Amma dünya təcrübəsi azad sözün, azad fikirin əvvəl-axır qalib gələcəyini göstərir. Azərbaycanda da gec-tez belə olacaq!